Spring naar content
Volledige beschrijving geselecteerd orgel
Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.

Foto: Janco Schout

Amersfoort, Nederland (Utrecht) - Sint Franciscus Xaveriuskerk
Gemeente: Amersfoort
Adres: 't Zand 31, 3811 GB, Amersfoort
Website: http://www.xaveriusamersfoort.nl

Beschrijving nr.: 1002158.

Gebouwd door: Gideon Thomas Bätz (1819)

JaarOrgelbouwerOpusActiviteit
1819 Gideon Thomas Bätz  nieuwbouw
1926 J.J. Elbertse & Zn.  restauratie
1983 firma Jos H. Vermeulen  restauratie

  • De kerk van Franciscus Xaverius aan 't Zand in Amersfoort is in 1817 gebouwd. De eerste drie jaar werd een orgel gehuurd van Abraham Meere. In 1819 plaatste Gideon Thomas Bätz het huidige instrument. Het inwijdingsconcert op 9 september 1819 werd gegeven door de Utrechtste organist Daniël Brachthuyzer. Het orgel was gebouwd voor de Remonstrantse Kerk in Utrecht, maar daar kon men het niet betalen. In het oorspronkelijke bestek stond ook een loos rugpositief. Dit is in Amersfoort niet geplaatst. Het onderhoud van het instrument was in handen van Bätz, Lindsen en later Maarschalkerweerd.
  • In 1926 voerde J.J. Elbertse uit Aalten een restauratie uit. Hierbij werd een Violon gemaakt op een aparte kegelllade, de deling van de Mixtuur werd opgeheven, de Trompet werd vervangen door een nieuw (zinken) exemplaar. Het bovenwerk plaatste hij in een zwelkast, terwijl de dispositie werd gewijzigd. Tot slot werd een Subbas op een pneumatische lade geplaatst voor het pedaal.
  • In 1979 verkeerde het orgel in slechte staat. Het werd in de jaren 1982 en 1983 gerestaureerd door Jos H. Vermeulen uit Alkmaar. Adviseur bij het werk was dr. Hans van der Harst namens de KKOR. De in 1926 geplaatste Violon werd verwijderd, en de Mixtuur werd wederom gedeeld. Vermeulen maakte een nieuwe Trompet 8' in Bätz-factuur. Het Bovenwerk werd ontdaan van de zwelkast, en de ontbrekende stemmen werden gereconstrueerd. De Viola di Gamba is origineel register uit 1839 van Bätz, afkomstig uit het orgel van de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Om het uiterlijk van het orgel wat meer allure te geven is een schijn-rugwerk in de balustrade geplaatst. Dit is gemaakt aan de hand van de oorspronkelijke ontwerptekening van het orgel van de hand van Bätz. In oktober 1983 is het orgel weer in gebruik genomen.

Technische gegevens
Aantal registers per werk
- Hoofdwerk9
- Bovenwerk8
- Pedaalaangehangen
Totaal aantal stemmen17
ToetstractuurMechanisch
RegistertractuurMechanisch
Windlade(n)Sleepladen
Toonhoogtea' = 435 Hz
TemperatuurEqual temperament

Dispositie
Hoofdwerk (C-f'''): Bourdon 16' (B/D), Prestant 8', Roorfluit 8', Octaaf 4', Fluit 4', Quint 3', Octaaf 2', Mixtuur III-VI sterk (B/D), Trompet 8' (B/D) - 1982.
Bovenwerk (C-f'''): Holpijp 8', Viola di Gamba 8' (B/D) - 1839, Gemshoorn 4', Roorfluit 4', Woudfluit 2', Flageolet 1', Carillon III sterk (discant) - 1982, Vox Humana 8' (B/D) - 1982, Tramblant.
Pedaal (C-d'): Aangehangen.
Koppelingen: Manuaalkoppel (B/D).

Overige dispositiegegevens
Verschillende disposities
  • De dispositie bij plaatsing door Bätz was:
    Hoofdwerk: Bourdon 16' (gedeeld), Prestant 8', Roorfluit 8', Octaaf 4', Gedekte Fluit 4', Quint 3', Octaaf 2', Mixtuur III-VI sterk (gedeeld), Trompet 8', Tramblant.
    Bovenwerk: Holpijp 8', Viool de Gamba 8' (gedeeld), Gemshoorn 4', Roorfluit 4', Woudfluit 2', Flageolet 1', Carillon III sterk (discant), Vox Humana 8' (gedeeld), Tramblant.
    Pedaal aangehangen, een gedeelde manuaalkoppel.

  • Vanaf 1926 tot de restauratie in 1981/1982 was de dispositie:
    Hoofdwerk: Bourdon 16' (Gedeeld), Prestant 8', Roerfluit 8', Violon 8' (1926), Octaaf 4', Fluit 4', Quint 3', Octaaf 2', Mixtuur III-VI sterk, Trompet 8' (Gedeeld, 1926).
    Bovenwerk (in zwelkast): Holpijp 8', Salicionaal 8' (Gedeeld, 1926), Viola di Gamba 8' (Gedeeld, 1926), Vox Caelestis 8' (1926), Gemshoorn 4', Roerfluit 4', Woudfluit 2'.
    Pedaal: Subbas 16' (1926).
    Koppelingen: Manuaalkoppel (gedeeld), Pedaal - Hoofdwerk.

Literatuur
  • Reizend door het Nederlandse Orgellandschap : 11: Orgel te Amersfoort (1) / G.A. Schaap en B.J. Dikken. - In: De Orgelvriend, jrg. 19 nr. 1, januari 1977.
  • Utrechts orgellandschap / Bert Wisgerhof. - Amersfoort: J.C. Willemsen, 1979.
  • Uit het dagboek van Frans Zand en Maria Elleboog / Henk Kuiper. - Amersfoort : Parochiebestuur Sint Franciscus Xaverius, 1980.
  • De orgelmakers Bätz (1739 - 1849) : Een eeuw orgelbouw in Nederland / Gert Oost. - 3e aangevulde druk. - Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1981.
  • Kroniek : oktober 1983. - In: De Mixtuur, nr. 45, april 1984.
  • Orgelberichten uit 'De Godsdienstvriend' / F. Jespers. - In: De Mixtuur, nr. 45, april 1984.
  • Orgelbouwnieuws : Amersfoort / drs. J.J. van der Harst. - In: De Orgelvriend, jrg. 26 nr. 7, juli 1984.
  • Het historische orgel in Nederland 1819 - 1840. - Amsterdam : Stichting NIvO, 2001. - (Encyclopedie Het Historische Orgel in Nederland ; 5).
  • Overzichtscatalogus Amersfoort Orgelstad / Jan Schuring. - In: Amersfoort Magazine Special Open Monumentendag, Jrg. 5, Nr. 4, September 2002.
  • De orgels in de Lutherse Kerk, de Joriskerk, de Oud-Katholieke Kerk en de Franciscus Xaveriuskerk in Amersfoort / Rogér van Dijk. - In: De Orgelkrant, jrg. 10 nr. 6, juni 2005.
  • Amersfoort orgelstad : Jubileum-orgeldag 50 jaar de Orgelvriend : Programmaboekje - 4 oktokber 2008. - Bijlage bij: De Orgelvriend, jrg. 50 nr. 10, oktober 2008.
Opnamen Hein Hof bespeelt acht historische Amersfoortse orgels / Hein Hof m.m.v. Martin Lorijn en de Gregoriaanse Scola. - Cantilena (CD). - 1997.

Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.
Foto: Janco Schout
Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.
Foto: Janco Schout
Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.
Foto: Janco Schout
Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.
Foto: Janco Schout
Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.
Foto: Janco Schout
Foto: Janco Schout. Datering: 25 August 2007.
Foto: Janco Schout
Foto: Piet Bron. Datering: 4 October 2008.
Foto: Piet Bron