Spring naar content
Volledige beschrijving geselecteerd orgel
Foto: Pieter Saenredam. Datering: 1636.

Foto: Pieter Saenredam

Utrecht, Nederland (Utrecht) - Domkerk
Gemeente: Utrecht
Adres: Domplein 31, 3512 JE, Utrecht
Website: https://domkerk.nl/

Beschrijving nr.: 1002084.

Gebouwd door: Pieter Jans de Swart (1571)
Afgebroken (1828)

JaarOrgelbouwerOpusActiviteit
1571 Pieter Jans de Swart  nieuwbouw
1707 Johannes Duyschot  restauratie en uitbreiding
1727 Andries Duyschot  diverse werkzaamheden
1742 Johann Heinrich Hartmann Bätz  diverse werkzaamheden
1779 Gideon Thomas Bätz  restauratie

  • Pieter de Swart bouwde tussen 1569 en 1571 een groot orgel in de Dom. Het werd in oktober 1571 in gebruik genomen. Van dit instrument is nog veel pijpwerk aanwezig in het door Jonathan Bätz gebouwde instrument uit 1831. De vermelde dispositie is een reconstructie van Jan van Biezen van de situatie na oplevering. Het orgel was niet het eerste domorgel. Het verving een instrument uit 1434.
  • In 1709 vergrootte Johannes Duyschot de klavieromvang van het rugwerk tot c'''. Andries Duysschot maakte in 1727 een klavierkoppeling. J.H.H. Bätz onderhield het orgel van 1741 tot 1770. Hij maakte in 1742 een tremulant. In 1771 voerde J.H. Willem Bätz het onderhoud uit, waarna in 1782 een nieuw contract werd gesloten met Gideon Thomas Bätz, dat liep tot diens dood in 1820.
  • Op 31 mei 1779 tekende G.T. Bätz een restauratiecontract. De werkzaamheden bestonden onder andere uit het wijzigen van de pedaaldispositie. In 1822 verkeerde het orgel in slechte staat. In 1824 werd een nieuw restauratieplan opgesteld. Hoewel dit plan in eerste instantie werd aangenomen, besloot men in oktober 1824 tot de bouw van een nieuw instrument. Bätz kreeg de opdracht en stelde samen met organist Frederik Nieuwenhuijsen (sinds 1779 organist) een plan op. Op 26 juli 1825 is het contract getekend. Het oude orgel werd in 1826 gesloopt. Een deel van het pijpwerk vond een plaats in het nieuwe orgel.

Technische gegevens
Aantal registers per werk
- Bovenwerk9
- Hoofdwerkblokwerk
- Rugwerk9
- Pedaal2
Totaal aantal stemmen20
ToetstractuurMechanisch
RegistertractuurMechanisch
Windlade(n)Sleepladen

Dispositie
Hoofdwerk (FGA-g''a''): Blokwerk 16'.
Bovenwerk (CDEFGA-g''a''): Prestant 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Open Fluit 4', Nasard 2 2/3', Gemshoorn 2', Sifflet 1', Trompet 8', Kromhoorn 8'.
Rugwerk (FGA-g''a''): Prestant 8', Quintadeen 8', Octaaf 4', Superoctaaf 2', Fluit 2', Mixtuur, Scherp, Touzijn 8', Schalmei 4'.
Pedaal (FGA-c'): Trompet 8', Touzijn 8'.
Koppelingen: Pedaal permanent aangehangen aan Hoofdwerk.
Speelhulpen: Tremulant.

Overige dispositiegegevens
Hess (1774) Het Orgel in de Dom-Kerk, met drie Hand-Clavieren en een aangehangen Pedaal met twee Registers, heeft 25 stemmen.
GrootManuaal, 5 stemmen: Praestant 16', Octaav 4', SuperOctaav 2', Quint 3' en Mixtuur.
BovenManuaal, 9 stemmen: Praestant 8', Holpyp 8', Octaav 4', Fluit 4', Gemshoorn 2', Flajeolet 1', Tertiaan, Trompet 8' en Voxhumana 8'.
Rugpositief, 9 stemmen: Praestant 8', Quintadeena 8', Octaav 4', SuperOctaav 2', Fluit 2', Sexquialtra, Mixtuur, Scharp en Touzyn 8'.
Pedaal, 2 stemmen: Trompet 8' en Touzyn.
NB. Het Groot Manul, begint met gr. F. en gaat tot 3 gestr. c. Het Boven Manuaal heeft van ondere Kort Cl. en gaat niet hoger dan 2 gestreept a. Het Rugpositif is in diepte en hoogte gelyk met het Gr. Man. Het Pedaal is aangehangen aan 't Gr. Man.
Dit Orgel, waar van men de Schilderstukken van wegens de hoogte, en ouderdom niet onderscheidentlyk meer kan bekennen, en geen Jaartal daar aan vinden, nog minder wat Meester dat het gemaakt heeft, moet naar waarschynlykheid over de Twee Honderd Jaaren oud zyn; het zelve hangt zeer hoog ten Noorden van het Kruiswerk. Hoewel ik geen gelegentheid hebbe kunnen vinden, om dit werk van na by te toetzen, zo bespeurde ik egter onder het aanhooren der geluiden, dat deszelfs stemmen zeer fraai moesten zyn.
Literatuur
  • Dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen welken in de zeven vereenigde provincien als mede in Duytsland en elders aangetroffen worden (Gouda, 1774) / Joachim Hess. - Facsimile herdruk, verzorgd door Arend Jan Gierveld. - Buren : Frits Knuf, 1980. - (Bibliotheca Organologica ; volume XI).
  • De Orgelgeschiedenis der Domkerk te Utrecht / Drs. M.A. Vente. - In: Maandblad Het Orgel, 36e Jaargang No. 10/11, Juli/Augustus 1939.
  • De Orgelgeschiedenis der Domkerk te Utrecht (Voortzetting van het artikel in het Augustusnummer) / Drs. M.A. Vente. - In: Maandblad Het Orgel, 36e Jaargang No. 12, September 1939.
  • De Orgelgeschiedenis der Domkerk te Utrecht (Voortzetting van het artikel in het Septembernummer en slot) / Drs. M.A. Vente. - In: Maandblad Het Orgel, 37e Jaargang No. 1, October 1939.
  • Bij de foto's : Het voormalige orgel in de Domkerk te Utrecht. - In: Het Orgel, jrg. 57 nr. 7, september 1961.
  • Die Brabanter Orgel : Zur geschichte der Orgelkunst in Belgien und Holland im Zeitalter der Gotik und der Renaissance / dr. Maarten A. Vente. - Amsterdam : H.J. Paris, 1963.
  • Orgels en organisten van de Dom te Utrecht van de 14e eeuw tot heden / dr. Maarten Albert Vente. - Utrecht: Citypastoraat Domkerk van de Hervormde Gemeente te Utrecht, 1975.
  • Utrechts orgellandschap / Bert Wisgerhof. - Amersfoort: J.C. Willemsen, 1979.
  • De orgelmakers Bätz (1739 - 1849) : Een eeuw orgelbouw in Nederland / Gert Oost. - 3e aangevulde druk. - Alphen aan den Rijn: Canaletto, 1981.
  • Utrechtse orgelhistorische verkenningen : Bijdragen tot de geschiedenis der orgelcultuur in de Lage Landen tot omstreeks 1630 / Maarten Albert Vente. - Utrecht : Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, 1989. - (Muziekhistorische monografieën ; 12).
  • Orgelcultuur op de scheidslijn van kerk en staat : het orgel in de 17de en de 20ste eeuw: Congresboek / NOV. - Amsterdam: Nederlandse Organisten Vereniging, 1990.
  • Orgels in de stad Utrecht : Zes eeuwen geschiedenis en een inventarisatie / Peter van Dijk, Ronald Doornekamp. - Utrecht: Stichting Organisatie Oude Muziek, 1992.
  • Het 'Hollandse' orgel in de periode van 1670 tot 1730 : Een architectuurhistorische en organologische studie over de orgelbouw in Nederland, met name in de gewesten Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland / A.H. Vlagsma. - Alphen aan den Rijn : Canaletto, 1992.
  • De Orgels van de Dom / Jan Willem Cevaal. - Utrecht : Stichting Vrienden van de Domkerk, 2001.
  • "We hebben alleen nog maar een foto" / Maarten Seijbel. - Zeist : Jacques Stinkens Orgelpijpenmakers B.V., 2001. - Orgelkalender 2002.
  • "Verloren Orgelpracht in de loop der eeuwen" / Maarten Seijbel. - Elburg : Stichting tot behoud van het Nederlandse Orgel, 2003. - (Publicatie ; 59, juli 2003).
  • De orgelbouwers Van Hagerbeer : Deel 3 / Auke H. Vlagsma. - In: Het Orgel, jrg. 112, nr. 3, mei 2016.