Spring naar content
Volledige beschrijving geselecteerd orgel
Bron: Postcard.

Bron: Postcard

Breda, Nederland (Noord-Brabant) - Grote Kerk
Gemeente: Breda
Adres: Kerkplein 2, 4811 XT, Breda
Website: http://www.grotekerkbreda.nl/
http://www.protestantsegemeentebreda.nl/

Beschrijving nr.: 1000757.

Gebouwd door: Hans Graurock (1534)
In 1969 door Flentrop volledig omgebouwd. (1969)

JaarOrgelbouwerOpusActiviteit
1534 Hans Graurock  nieuwbouw
1657 Jan Rijmsmit  diverse werkzaamheden
1712 Jacobus Zeemans  ombouw
1758 Johann Heinrich Hartmann Bätz  restauratie
1789 Johannes Schot  restauratie en uitbreiding
1792 Anthonie Christiaenen  restauratie en uitbreiding
1893 Jacobus Johannus van den Bijlaardt  ombouw
1937 Hendrick Wicher Flentrop  restauratie en uitbreiding

  • In 1534 werd het oude orgel in de Grote Kerk in Breda vervangen door een nieuw, zeer waarschijnlijk gebouwd door Hans Graurock uit Zutphen. Het orgel had een hoofdwerk met 10 stemmen, een rugwerk met 4 stemmen (waaronder 3 tongwerken) en een pedaal met twee registers. Er was nog een aparte borstwerklade met 3 registers, zonder eigen klavier. Het orgel stond opgesteld in het zuidertransept.
  • In 1664 werd besloten om de gemeentezang van de inmiddels protestantse kerk met orgel te gaan begeleiden. De plaats van het instrument was daarvoor niet erg geschikt, en in 1710 bood Jacobus Zeemans, sinds 1706 organist van de kerk, aan het orgel te verplaatsen naar de torenwand. De plannen hiertoe dateerden reeds uit 1694, maar deze werden uitgesteld door een torenbrand in dat jaar. Hij kreeg de opdracht in januari 1711, en was in december 1712 klaar. Hij kreeg ook de opdracht het orgel te moderniseren, maar hij veranderde niets aan de klavieromvang en de windladen. Hij maakte van de oude hoofdwerkkas een rugwerk, en werd een nieuwe hoofdwerkkas gemaakt. Het pedaal en het borstwerk kwamen te vervallen. In de kerk werd een gordijn gespannen om het koor van het schip te scheiden. De nieuwe hoofdwerkkas was gebouwd door Zeemans samen met stadstimmerman Van Gils. Het werk moest goedkoop blijven. Er is dan ook veel oude materiaal gebruikt. De loze frontpijpen waren van hout gemaakt. De dispositie werd zelfs kleiner dan die van het oude orgel.
  • J.H.H. Bätz inspecteerde het orgel rond 1758. Hij maakte nieuwe balgen, en verving een deel van het pijpwerk door nieuw. De oude windladen uit 1534 werden pas in de jaren 1785-1792 vervangen. Het orgel werd in die jaren uitgebreid en vernieuwd door Johannes Schot uit Breda (1785-1789) en Anthonie Christiaenen (1790-1792). Het orgel had toen 13 registers op het hoofdwerk, en negen op het rugpositief, en een aangehangen pedaal. Gedurende de negentiende eeuw bleef het instrument ongewijzigd. Het onderhoud was in handen van Cornelis van Oeckelen, die in 1815 enkele kleine veranderingen doorvoerde, en later van de fa. Stulting & Maarschalkerweerd. Deze firma voerden groot herstel uit in 1843.
  • In 1893 werd het instrument gerestaureerd en aangepast aan de smaak van de tijd door J. van den Bijlaardt. Hij maakte een zelfstandig pedaal, en verving enkele stemmen door andere. Al vanaf de jaren dertig was de kerk geregeld in restauratie. Het gevolg was dat het orgel in 1936 door A. Bik werd gedemonteerd, en op verschillende plaatsen (zonder kas) werd opgesteld. In 1937 kreeg Hendrick Wicher Flentrop de opdracht het orgel t.z.t. te herplaatsen, en de dispositie te herstellen naar de situatie van 1712. Deze werkzaamheden zijn echter niet uitgevoerd.
  • De oude kas is in de jaren vijftig gesloopt, omdat ze geen artistieke waarde zou hebben, maar vooral omdat ze te klein was voor de nieuwbouwplannen van de organist en de firma Flentrop. Het nieuwe instrument werd in 1969 voltooid, het lofwerk pas in 1975. Het nieuwe orgel bevat geen werk meer van Zeemans.

Technische gegevens
Aantal registers per werk
- Hoofdwerk12
- Rugwerk9
- Pedaal4
Totaal aantal stemmen25
ToetstractuurMechanisch
RegistertractuurMechanisch
Windlade(n)Sleepladen

Dispositie
Hoofdwerk (C-g'''): Prestant 16' - deels 1893, Bourdon 16', Octaaf 8', Holpijp 8', Cello 8' - 1893, Octaaf 4', Fluit 4', Quint 2 2/3', Mixtuur III-IV sterk, Cornet V sterk, Trompet 8', Klaroen 4' - 1893.
Rugwerk (C-g'''): Prestant 8' - deels 1893, Holpijp 8', Dolce 8', Viola di Gamba 8', Voix Céleste 8' (discant) - 1893, Octaaf 4' - deels 1893, Flûte Harmonique 4' - 1893, Piccolo 2' - 1893, Klarinet 8'.
Pedaal (C-d'): Subbas 16' - 1893, Octaafbas 8' - 1893, Holpijp 8' - 1893, Fagot 16' - 1893.

Overige dispositiegegevens
Hess (1774) Het Orgel in de Groote-Kerk, met twee Hand-Clavieren en een aangehangen-Pedaal, heeft 16 stemmen.
Manuaal, 11 stemmen: Praestant 8', Holpyp 8', Octaav 4', Super Oct. 2', Gemshoorn 2', Quint 3', Sup. Quint 1 1/2', Scherp, Cornet, Mixtuur en Trompet 8'.
Positief, 5 stemmen: Quintadeen 8', Praestant 4', Octaav 2', Sexquialtra en Tertiaan.
Tot dit werk is (behalven de 4 Blaasbalgen van 7 1/2 voeten lang en 4 1/2 vt. breet) een Tramblant en Ventiel. Het Manuaal begint met Contra F. en gaat boven de 4 Octaaven tot d. in tegendeel is het Positief maar kort Octaav.
Dit Orgel is door den Voorzaat van den Heer Stockelmans, Organist van deeze Kerk, uit een klein oud Orgel, waar in nog een Springlade gevonden wierd, aldus vergroot.
Broekhuijzen (1855) Hoofdwerk: Prestant 16' (gehalveerd), Bourdon 16', Prestant 8', Holpijp 8', Quint 6' (discant), Superoctaaf 4', Toezijn 4', Fluit 4', Quint 3', Mixtuur III-IV sterk, Cornet V sterk (discant), Trompet 8' en Vox Humana 8'.
Rugpositief: Prestant 8', Holpijp 8', Octaaf 4', Fluit 4' (bas) - 8' (discant), Fluit d'Amour 4', Superoctaaf 2', Flageolet 1', Cornet III sterk, Basson 8' (bas) en Clarinet 8' (discant).
Pedaal: Aangehangen.
Verschillende disposities
  • In 1534 was de dispositie:
    Hoofdwerk: Prestant 6', Koppelprestant 3', Holpijp 6', Fluit 3', Gemshoorn 1 1/2', Sifflet 1', Mixtuur, Cymbel, Trompet 6', een Ruisende Cymbel.
    Rugwerk: Prestant 3', Holpijp 3', Kromhoorn 12', Regaal 6', Schalmei 3'.
    Pedaal: Prestant 12', Trompet 6'.

  • De dispositie na de verplaatsing, ombouw door Zeemans (1712) luidde:
    Hoofdwerk: Praestant 8', Holpyp 8', Octaav 4', Quint 3', Super Octaav 2', Gemshoorn 2', Super Quint 1 1/2', Cornet, Mixtuur, Scherp, Trompet 8'.
    Positief: Quintadeen 8', Praestant 4', Octaav 2', Sexquialtra, Tertiaan, Tramblant.
    Het pedaal was aangehangen aan het hoofdwerk. De omvang was contra F - d'''. Het positief had een kort octaaf.

  • G.W. Lohman noteerde in zijn dispositieverzameling:
    Het Orgel in de Groote Kerk te Breda, gemaakt door Joh. Schot, heeft 2 handklavieren van C tot g 3, 20 stemmen.
    Groot Manuaal: Bourdon 16', Prestant 8', Holpijp 8', Quintadena 8', Octaaf 4', Fluit 4', Super Octaaf 2', Rhoerfluit 3', Cornet 5 st., Mixtuur 4 st., Cimbel 2 st., Trompet, geh. 8', Vox Humana, geh. 8'.
    Rugpositief: Holpijp 8', Fluit Travers, disc. 8', Prestant 4'. Fluit 4', Octaaf 2', Sexquialter 2', Fornituur.
    Een aangehangen Pedaal van twee Octaven.
    Stomme registers: Tremulant, ventiel.

Literatuur
  • Dispositien der merkwaardigste kerk-orgelen welken in de zeven vereenigde provincien als mede in Duytsland en elders aangetroffen worden (Gouda, 1774) / Joachim Hess. - Facsimile herdruk, verzorgd door Arend Jan Gierveld. - Buren : Frits Knuf, 1980. - (Bibliotheca Organologica ; volume XI).
  • Berichten : Aan de firma H.W. Flentrop, orgelbouwers te Zaandam, zijn de volgende opdrachten gegeven. - In: Maandblad Het Orgel, 34e Jaargang No. 8, Mei 1937.
  • Berichten van Orgelbouw. - In: Maandblad Het Orgel, 36e Jaargang No. 2, November 1938.
  • Orgels in Nederland / mr. A. Bouman. - Amsterdam: Allert de Lange, 1943. - (Heemschutserie ; 34).
  • Een tweetal aanvullingen op Hess' Dispositiën uit 1774 / dr. Gustav Fock. - In: Het Orgel : Nederlandse Organisten Vereniging 1890-1960. - (Jubileumnummer van Het Orgel).
  • Die Brabanter Orgel : Zur geschichte der Orgelkunst in Belgien und Holland im Zeitalter der Gotik und der Renaissance / dr. Maarten A. Vente. - Amsterdam : H.J. Paris, 1963.
  • Het orgel in de grote of O.L.V. kerk te Breda / dr. M.A. Vente. - In: Het Orgel, jrg. 65 nr. 6, juni 1969.
  • Het orgel in de grote of O.L.V. kerk te Breda II / dr. M.A. Vente. - In: Het Orgel, jrg. 65 nr. 7/8, juli/augustus 1969.
  • Het orgel in de grote of O.L.V. kerk te Breda : (III) / dr. M.A. Vente. - In: Het Orgel, jrg. 65 nr. 9, september 1969.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda (I) / L.H. van den Ende. - In: De Mixtuur, nr. 2, maart 1971.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda (II) / L.H. van den Ende. - In: De Mixtuur, nr. 3, juli 1971.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda (III) / L.H. van den Ende. - In: De Mixtuur, nr. 5, december 1971.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda (IV) / L.H. van den Ende. - In: De Mixtuur, nr. 6, maart 1972.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda (V) / L.H. van den Ende. - In: De Mixtuur, nr. 7, juli 1972.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda / R. Dilven. - In: De Orgelvriend, jrg. 23 nr. 8, augustus 1981.
  • Het orgel in de Grote Kerk te Breda (II) / R. Dilven. - In: De Orgelvriend, jrg. 23 nr. 12, december 1981.
  • Repertorium van orgels en orgelmakers in Noord-Brabant tot omstreeks 1900 / Frans Jespers. - 's-Hertogenbosch : Het Noordbrabants Genootschap, 1983.
  • Er staat een orgel in... / Gert Oost, Bert Wisgerhof, Piet Hartemink . - Baarn: Bosch & Keuning, 1983.
  • Geschiedenis van het orgel in de Grote of Onze Lieve Vrouwe kerk te Breda / Lennart van den Ende. - Breda: Stichting Grote of Onze Lieve Vrouwe Kerk te Breda, 1989.
  • Sieur Jacobus Zeemans / Frans Jespers. - Etten-Leur: Stichting Heemkundekring "Jan uten Houte", 1992. - (d'Hûskes nummer 23, jrg. 13, 1992).
  • Het historische orgel in Nederland 1479 - 1725 / dr. Hans van Nieuwkoop (eindred.). - Amsterdam : Stichting NIvO, 1997. - (Encyclopedie Het Historische Orgel in Nederland ; 1).
  • De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda / G.W.C. van Wezel. - Zeist : Rijksdienst voor Monumentenzorg ; Zwolle : Waanders Uitgevers, 2003.
  • Sieur Jacobus Zeemans en de Bredase orgelbouw in de barok / Frans Jespers. - Etten-Leur : Orgelkring Jacobus Zeemans, 2017. - Uitgave gecombineerd met CD (Brabantse Orgelfederatie BOF 201703).

Bron: Postcard.
Bron: Postcard
Foto: J.A. Meyster.
Foto: J.A. Meyster
Bron: firma H.W. Flentrop.
Bron: firma H.W. Flentrop
Foto: Jaap Huttenga. Datering: 15 november 2013.
Foto: Jaap Huttenga